W przypadku pracy w zakresie aktywizacji zawodowej, osób posiadających autyzm, należy dobrze rozpoznać występujące zaburzenia w sferze funkcjonowania społecznego, komunikacji oraz zaburzenia występowania zachowań o powtarzającym się charakterze. Osoby ze Aspergerem ogólnie mówi się, że mają umiarkowane lub niewielkie trudności we wszystkich tych trzech sferach (Suchowiejska, Ostaszewski, Bąbel 2019).
W mojej pracy zawodowej zazwyczaj spotykam się z następującym stopniem zaburzeń w odniesieniu do triady: umiarkowane oraz znaczne zaburzenia w sferze funkcjonowania społecznego. Niewielkie trudności, które są ledwo zauważalne w sferze komunikacji oraz zachowań trudnych (por. Suchowiejska, Ostaszewski, Bąbel 2019). Podopieczni nie mają istotnego opóźnienia w zakresie języka mówionego, jak i rozumienia samego języka. Występują u nich jednak jakościowe nieprawidłowości w zakresie wzajemnych interakcji społecznych, są zauważalne przejawy niezwykle nasilonego, wyizolowanego zainteresowania oraz nietypowe aktywności. Często ujawniają trudności dotyczące pewności siebie, świadomości posiadanych własnych zasobów i kompetencji osobistych jak i również nie mające realnych podstaw przekonania w ich przydatność dla społeczeństwa.
Przy aktywizacji wykorzystuje między innymi stosowaną analizę zachowań SAZ. Koncentruje się na zmianie zachowań w taki sposób, by ich deficyty behawioralne podciągnąć w górę do oczekiwanego poziomu pozwalającego na aktywne uczestnictwo w życiu społeczno-zawodowym. Opieram się na przeświadczeniu idąc w myśl autorów książki „Terapia behawioralna dzieci z autyzmem” (Suchowiejska, Ostaszewski, Bąbel 2021), że zachowanie takich osób nie są odmienne od zachowań innych osób i tak samo podlegają podstawowym prawom rządzącym zachowaniem. Jednocześnie przy pracy z różnymi instytucjami, które deklarują otwartość na przyjmowanie osób w spektrum, kładę nacisk na zmianę myślenia idącego w kierunku następującym: autyzm powinien być traktowany jako zaburzenie polegający na niedopasowaniu systemu nerwowego do typowych warunków życia niż jako traktowanie osób z tym zaburzeniem jako choroba, którą można wyleczyć. Często podkreślam, że jest to po prostu inaczej funkcjonujący mózg które można wykorzystać jako szansę w momencie, gdy są dobrze rozpoznane zasoby i umiejętności takich osób.
Oddziaływania behawioralne mają przecież na celu: Uczenie funkcjonalnych umiejętności, które pozwolą podopiecznemu uzyskać niezależność i umożliwią efektywne funkcjonowanie w domu, przedszkolu, szkole i innych środowiskach. Ważną rolą jest wykorzystanie efektywnych systemów motywacyjnych, które pomogą podopiecznemu w nabywaniu wielu umiejętności poznawczych, społecznych i komunikacyjnych. Dodatkowo wzmocni już posiadane umiejętności. Moim celem jest przede wszystkim Drogą do tego celu jest systematyczne wzmacnianie zachowań pożądanych, adaptacyjnych oraz redukowanie zachowań niepożądanych (np. wycofywanie się), spowalniających uczenie się (Suchowiejska, Ostaszewski, Bąbel 2019).
W pracy z osobami w spektrum koncentruje się przede wszystkim na uwadze, traktuję to jako kluczową umiejętność mającą centralne znaczenie dla rozwoju szeroko rozumianych obszarów funkcjonowania (Taylor, McDonough, 2007). Mimo posiadanych opinii psychologicznych i diagnostycznych, dodatkowo określam indywidualne umiejętności podopiecznego. Przy tym kieruje się wskazówkami zadając sobie następujące pytania: „Czy podopieczny prezentuje umiejętność po wydaniu słownych poleceń?”; „Czy podopieczny umie zademonstrować umiejętności bez mojej pomocy?”; „Czy umiejętność jest utrwalona w dostatecznym stopniu?”; „Czy wszystkie elementy umiejętności są demonstrowane? Czy podopieczny demonstruje umiejętność w obecności kilku różnych osób, w kilku różnych kontekstach i pod wpływem wielorakich bodźców?” (por. Taylor, McDonough, 2007).
Kolejne to jest rozumienie mowy, a przede wszystkim komunikowanie się z otoczeniem. Ważne jest również wypracowanie takich strategii, które pozwolą na obronę własnej autonomii i sposobów na ochronę poszanowania własnych granic. Kolejnym obszarem jednak tak samo ważnym w programie aktywizacji zawodowej jest podniesienie umiejętności społecznych szczególnie prze reagowaniu na przywitanie pożegnanie utrzymywanie kontaktu wzrokowego czy też odmowa wykonania zadania. Proszenie o pomoc i reagowanie na potrzeby innych (Kołakowski, Pisuła, 2020).
Zawsze przy zmianie zachowania zadaję sobie pytanie „co podopieczne robi”, a nie „czego nie robi”. Przecież każde zachowanie ma określone miejsce, czas, przestrzeń oraz odnosi się do określonej sytuacji oraz ludzi (Kołakowski, Pisuła, 2020). W moim w przypadku celem zmian jest odnalezienie się podopiecznego na polu zawodowym.
W mojej pracy bardzo dobrze są odbierane pozytywne podsumowania i pochwały. Szczególnym wzmocnieniem jest dostrzeganie pozytywów, gdzie pod koniec zajęć dzielę się z podopiecznym pozytywną informacją na temat jego postępów wyliczałam mu je wszystkie. Dodatkowo zauważam, że poprzez te działania zwiększam poczucie dobrego nastroju jak również podopieczni w scenkach sytuacyjnych są w stanie po 3 miesiącach wspólnych zajęć stawiać określone granice mający na celu ochrony siebie. Jednak zanim do tego doszliśmy na samym początku pracy należało wspólnie podjąć odpowiednie kroki, aby osiągnąć cele postawione w oddziaływaniu terapeutycznym. Ważną rolę zbliżeniu się i realizacji tych celów jest odwoływanie się do konkretnych doświadczeń podopiecznych (Wachtel, 2012).
Parafrazując zapisy w ICD-11 jak i DSM-5, osoby ze spektrum mają specyficzne trudności:
- ze względu na zaburzenia wyobraźni nie potrafią sobie wyobrazić rodzajów pracy na różnych stanowiskach na podstawie słownych, opisowych informacji,
- nie rozpoznają intuicyjnie reguł społecznych, nie rozumieją kontekstu zdarzeń, nie potrafią nawiązywać typowych kontaktów z innymi współpracownikami,
- nie potrafią określić, co chcą robić zawodowo w życiu i zaplanować swojej ścieżki zawodowej,
- nie umieją ocenić swoich umiejętności i możliwości adekwatnie do realnych możliwości,
- są zaskoczeni wymaganiami w pracy i koniecznością przestrzegania zasad społecznych dotyczących poprawnego zachowania, właściwego ubioru, itp.
- mają kłopoty ze zrozumieniem przekazu słownego i poleceń wydawanych przez swoich zwierzchników ze względu na dosłowne rozumienie języka polskiego.
Zauważalne jest, że pracodawcy z kolei mają kłopot ze zrozumieniem na czym polegają trudności w pracy:
- trudności osób z Aspergerem są dla pracodawców niewidoczne, traktowane jest to jako niepełnosprawność ukryta, inaczej – nic im nie dolega: chodzą, słyszą, widzą itp., często mają średnie lub wyższe wykształcenie, ale z powodów niezrozumiałych dla pracodawców nie są w stanie tego wykorzystać w miejscu pracy;
- nie wiedzą, jak zorganizować ich pracę, czego potrzebują osoby z zespołem Aspergera w pracy, jak właściwie należy dostosować dla nich stanowisko pracy a w ostateczności wspierać w miejscu pracy,
- pracodawcy oczekują krótkiej, zwięzłej informacji, a wyjaśnienie czym jest autyzm lub zespół Aspergera jest trudne i same słowa też zwykle nie wystarczą (Fundacja SYNAPSIS, 2012).
Dlatego praca jest nie tylko skierowana na osobach mających spektrum, ale również na psychoedukacji podnoszącą świadomość społeczną. Takie skoordynowane działania mają szansę na powodzenie gdyż działają wielopoziomowo.
Fundacja SYNAPSIS (2012, 19 października). Niewidzialni. Osoby z autyzmem na rynku pracy w Polsce. https://publicystyka.ngo.pl/niewidzialni-osoby-z-autyzmem-na-rynku-pracy-w-polsce Pobrano: 2022-01-30
Kołakowski, A., Pisula, A. (2020). Sposób na trudne dziecko. Sopot: GWP
Maurice, M. (red) (2007). Modele zachowań oraz współpraca z dziećmi autystycznymi. Warszawa: Wydawnictwo LTW
Suchowierska, M., Ostaszewski P., Bąbel, P. (2021). Terapia behawioralna dzieci z autyzmem. Teoria, badania i praktyka stosowanej analizy zachowania. Sopot: GWP
Wachtel, L., P. (2012). Komunikacja terapeutyczna. Kraków: Wydawnictwo UJ
