Psychoterapia, szczególnie w nurcie poznawczo-behawioralnym (CBT), stanowi dynamiczny proces, który ma na celu restrukturyzację dysfunkcjonalnych wzorców myślenia i zachowania (Beck, 2011). Niemniej jednak, na drodze do trwałej zmiany często pojawiają się opór i lęk, które mogą znacząco utrudniać postępy w terapii. Niniejszy artykuł ma na celu zbadanie przyczyn oporu i lęku przed zmianą w kontekście psychoterapii, ze szczególnym uwzględnieniem roli wczesnych schematów i mechanizmów radzenia sobie, oraz przedstawienie strategii ich przezwyciężania, bazujących na zasadach CBT.
Opór w psychoterapii, definiowany jako nieświadome unikanie doświadczeń związanych z procesem terapeutycznym, może manifestować się na wiele sposobów, takich jak spóźnianie się na sesje, unikanie trudnych tematów, czy bagatelizowanie problemów (Corey, 2009). Z punktu widzenia CBT, opór może być interpretowany jako próba utrzymania status quo, nawet jeśli jest on dysfunkcjonalny, ponieważ zapewnia poczucie przewidywalności i kontroli (Dobson & Dozois, 2016).
Lęk przed zmianą, z kolei, często wynika z obawy przed porzuceniem starych, znanych schematów myślenia, odczuwania i zachowania, które, choć nieefektywne, dają poczucie bezpieczeństwa. Young, Klosko i Weishaar (2003) w swojej teorii schematów podkreślają, że schematy, które kształtują się we wczesnym dzieciństwie w odpowiedzi na zaspokojenie lub niezaspokojenie podstawowych potrzeb emocjonalnych, mogą w dorosłości prowadzić do problemów w relacjach, pracy, życiu osobistym i przyczyniać się do rozwoju zaburzeń psychicznych.
Wczesne schematy
Wczesne schematy, jak wspomniano, formują się w dzieciństwie, okresie krytycznym dla rozwoju emocjonalnego i społecznego. Zgodnie z teorią schematów, dzieci rodzą się z wrodzonymi potrzebami emocjonalnymi, takimi jak potrzeba bezpiecznego przywiązania, autonomii, realistycznych granic, spontaniczności i wyrażania emocji. Sposób, w jaki opiekunowie reagują na te potrzeby, determinuje kształtowanie się schematów. Idealnie, rodzice zapewniają środowisko, w którym potrzeby dziecka są konsekwentnie zaspokajane, co prowadzi do rozwoju zdrowych, adaptacyjnych schematów. Niestety, w wielu przypadkach dzieci doświadczają niezaspokojenia swoich potrzeb, co prowadzi do rozwoju schematów dysfunkcjonalnych. Dlaczego? Bo niezaspokojenie potrzeb emocjonalnych może przyjmować różne formy. Zobaczcie jakie są najczęstrze:
- Deprywacja emocjonalna: Brak ciepła, czułości, empatii i wsparcia emocjonalnego ze strony opiekunów. Dziecko doświadczające deprywacji emocjonalnej może rozwijać schemat deprywacji emocjonalnej, który charakteryzuje się przekonaniem, że jego potrzeby emocjonalne nigdy nie zostaną zaspokojone przez innych.
- Porzucenie/Niestabilność: Doświadczanie rozstań z ważnymi osobami, np. poprzez rozwód rodziców, śmierć opiekuna, lub niestabilność emocjonalną opiekunów. Dziecko w takiej sytuacji może rozwijać schemat porzucenia/niestabilności, który charakteryzuje się przekonaniem, że bliskie osoby są niestabilne i nie można na nich polegać.
- Niedowierzanie/Wykorzystywanie: Doświadczanie nadużyć, wykorzystywania, oszustwa lub manipulacji ze strony innych. Dziecko w takiej sytuacji może rozwijać schemat niedowierzania/wykorzystywania, który charakteryzuje się przekonaniem, że inni ludzie są nieuczciwi i mają złe intencje.
- Wadliwość/Wstyd: Doświadczanie krytyki, odrzucenia lub wstydu ze strony innych. Dziecko w takiej sytuacji może rozwijać schemat wadliwości/wstydu, który charakteryzuje się przekonaniem, że jest wadliwe, niegodne miłości i akceptacji.
- Izolacja społeczna/Odczenie: Doświadczanie poczucia odmienności, niezrozumienia lub odrzucenia przez rówieśników. Dziecko w takiej sytuacji może rozwijać schemat izolacji społecznej/odcięcia, który charakteryzuje się przekonaniem, że jest samotne i odizolowane od innych (Young, Klosko, Weishaar, 2003).
Te i inne wczesne schematy stają się filtrami, przez które dziecko postrzega świat i relacje z innymi. Schematy wpływają na interpretację doświadczeń, emocje i zachowania. W dzieciństwie, schematy te mogą być adaptacyjne, pomagając dziecku przetrwać w trudnych warunkach. Na przykład, dziecko doświadczające przemocy domowej może nauczyć się unikać konfliktów i podporządkowywać się, aby uniknąć kary. Jednak w dorosłości, te same schematy mogą prowadzić do problemów w relacjach, pracy i życiu osobistym. Schemat podporządkowania, który był adaptacyjny w dzieciństwie, może prowadzić do uległości w relacjach i trudności z asertywnością w dorosłości (Young et al., 2003). Schemat deprywacji emocjonalnej może prowadzić do unikania bliskich relacji lub wchodzenia w relacje z osobami, które potwierdzają schemat.
Zrozumienie, jak wczesne doświadczenia kształtują schematy i jak te schematy wpływają na obecne funkcjonowanie, jest kluczowe dla procesu psychoterapii. Praca terapeutyczna polega na identyfikacji tych schematów, analizie ich wpływu na życie pacjenta i opracowaniu strategii radzenia sobie, które pozwolą na zmianę dysfunkcjonalnych wzorców myślenia i zachowania.
Wracając do kwestii oporu i lęku przed zmianą, należy podkreślić, że porzucenie starych schematów wiąże się z ryzykiem utraty poczucia tożsamości i stabilności. Schematy są zakorzenione w naszej historii i doświadczeniach, stanowiąc pewnego rodzaju „mapę drogową” naszego życia. Zmiana schematu wymaga rezygnacji z tego, co znane i przewidywalne, co może wywoływać silny lęk. Proces terapeutyczny ma na celu stworzenie bezpiecznego środowiska, w którym pacjent może stopniowo eksperymentować z nowymi sposobami myślenia i zachowania, przekonując się, że zmiana jest możliwa i może prowadzić do poprawy jakości życia (Young, Klosko, Weishaar, 2003).
W celu przezwyciężenia oporu i lęku przed zmianą w psychoterapii CBT, kluczowe jest:
- Zrozumienie i identyfikacja wczesnych schematów: Terapeuta pomaga pacjentowi w zidentyfikowaniu schematów, które kształtowały się w dzieciństwie i wpływają na obecne funkcjonowanie (Young et al., 2003).
- Konfrontacja z negatywnymi myślami: Pacjent uczy się identyfikować i kwestionować automatyczne myśli, które podtrzymują opór i lęk (Beck, 2011).
- Eksperymentowanie z nowymi zachowaniami: Pacjent zachęcany jest do eksperymentowania z nowymi sposobami myślenia i zachowania w bezpiecznych sytuacjach, co pozwala na zdobycie nowych doświadczeń i przekonanie się o możliwości zmiany (Dobson & Dozois, 2016).
- Rozwijanie adaptacyjnych strategii radzenia sobie: Pacjent uczy się nowych, bardziej efektywnych sposobów radzenia sobie ze stresem i trudnymi emocjami (Hayes, Strosahl, & Wilson, 2012).
- Praca nad relacją terapeutyczną: Bezpieczna i ufna relacja z terapeutą jest kluczowa dla pokonania oporu i lęku przed zmianą (Safran & Muran, 2000).
Podsumowując, opór i lęk przed zmianą są naturalnymi, choć niepożądanymi, elementami procesu psychoterapii. Zrozumienie ich przyczyn, w tym roli wczesnych schematów i mechanizmów radzenia sobie, oraz zastosowanie strategii CBT, może pomóc pacjentom w przezwyciężeniu tych przeszkód i osiągnięciu trwałej zmiany.
Bibliografia:
- Beck, J. S. (2011). Cognitive behavior therapy: Basics and beyond (2nd ed.). Guilford Press.
- Bowlby, J. (1969). Attachment and loss, Vol. 1: Attachment. Attachment and Loss. New York: Basic Books.
- Corey, G. (2009). Theory and practice of counseling and psychotherapy (8th ed.). Brooks/Cole.
- Dobson, K. S., & Dozois, D. J. A. (Eds.). (2016). Handbook of cognitive behavioral therapies (3rd ed.). Guilford Press.
- Hayes, S. C., Strosahl, K. D., & Wilson, K. G. (2012). Acceptance and commitment therapy: The process and practice of mindful change (2nd ed.). Guilford Press.
- Safran, J. D., & Muran, J. C. (2000). Negotiating the therapeutic alliance: A relational treatment guide. Guilford Press.
- Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema therapy: A practitioner’s guide. Guilford Press.
