Ewolucja…
Złość, jako emocja, jest głęboko zakorzeniona w naszej ewolucyjnej przeszłości, stanowiąc integralną część ludzkiego doświadczenia od zarania dziejów. U swych podstaw, złość to silne uczucie irytacji, wrogości, gniewu, a nawet wściekłości, skierowane ku przeszkodzie, niesprawiedliwości lub zagrożeniu. W kontekście ludzi pierwotnych, którzy żyli w niebezpiecznym i wymagającym świecie, złość pełniła zasadniczą rolę w zapewnieniu przetrwania i reprodukcji. Złość aktywizowała organizm do natychmiastowej reakcji, przygotowując go do walki lub ucieczki, w zależności od charakteru zagrożenia. Emocja ta nie była zatem jedynie uczuciem, lecz potężnym mechanizmem obronnym, który zwiększał szanse na przeżycie w brutalnej rzeczywistości.
Bezpośrednio złość odpowiadała za mobilizację zasobów energetycznych organizmu, umożliwiając skuteczną konfrontację z drapieżnikami lub rywalami. Wyzwalała reakcję stresową, prowadząc do wzrostu tętna, ciśnienia krwi i napięcia mięśniowego, co zwiększało siłę i szybkość reakcji. Co więcej, złość odgrywała istotną rolę w obronie terytorium i zasobów, motywując do agresywnego odpierania intruzów, chcących zawładnąć pożywieniem, wodą lub miejscem schronienia. Dzięki złości ludzie pierwotni potrafili skutecznie konkurować o ograniczone zasoby, zwiększając szanse na przetrwanie i reprodukcję.
W relacjach społecznych złość służyła do ustanawiania i utrzymywania hierarchii, umożliwiając jednostkom wywieranie wpływu i kontrolowanie otoczenia. Agresywne zachowania, wynikające ze złości, pozwalały na wywalczenie pozycji w grupie i uzyskanie dostępu do zasobów, co przekładało się na większe szanse na przetrwanie i reprodukcję. Złość mogła również służyć jako forma komunikacji, informując innych członków grupy o naruszeniu własnych granic lub potrzeb, co zapobiegało wykorzystywaniu i konflikty. Emocja ta odgrywała zatem kluczową rolę w regulacji interakcji społecznych i zapewnieniu stabilności w grupie.
Chociaż współczesny świat znacząco różni się od warunków życia ludzi pierwotnych, złość nadal odgrywa istotną rolę w naszym życiu. W obecnych czasach, złość pomaga nam identyfikować i reagować na niesprawiedliwość, bronić naszych wartości i dążyć do osiągnięcia celów.
Złość a zaburzenie osobowości
Dla osób z zaburzeniem osobowości borderline (BPD), złość to nie tylko chwilowe wzburzenie, lecz głęboko zakorzeniona emocja, która splata się z każdym aspektem ich życia – relacjami, postrzeganiem siebie i świata. Często wyzwalana przez bodźce, które dla innych wydają się nieznaczne, złość ta potrafi przybrać formę burzy emocjonalnej, która pochłania wszystko na swojej drodze. Subtelne sygnały odrzucenia, krytyczne komentarze, a nawet drobne niedogodności dnia codziennego mogą uruchomić lawinę lęku, gniewu i rozpaczy. Proste spóźnienie partnera, które dla większości osób jest zwykłym opóźnieniem, dla osoby z BPD może przekształcić się w emocjonalną katastrofę – dowód na brak troski, odrzucenie i nieuchronne porzucenie.
Rozpoznawanie Wewnętrznej Burzy: Wrażliwość i Intensywność Emocji
Zrozumienie specyfiki złości w kontekście BPD to pierwszy krok do odzyskania kontroli. To niczym otrzymanie mapy, która pozwala nawigować po burzliwych wodach emocji, zamiast błądzić bezradnie w labiryncie intensywnych przeżyć. Osoby z BPD często charakteryzują się wyjątkową wrażliwością emocjonalną – ich próg reakcji na bodźce emocjonalne jest znacznie niższy niż u innych. Doświadczają emocje z ogromną intensywnością, a powrót do równowagi po emocjonalnym wzburzeniu zajmuje znacznie więcej czasu. Wyobraź sobie, że każdy bodziec emocjonalny jest jak fala. Dla kogoś innego będzie to ledwie zauważalna zmarszczka na wodzie, dla osoby z BPD to potężne tsunami, które zalewa i przewraca wszystko na swojej drodze. Ta wyjątkowa wrażliwość sprawia, że osoby z BPD są bardziej podatne na odczuwanie złości, a jej intensywność i długotrwałość mogą być przerażające zarówno dla nich samych, jak i dla ich otoczenia.
Uważność: Spokojne Obserwowanie Emocji
Wbrew pozorom silne emocje nie muszą nas paraliżować. Kluczem jest umiejętność ich obserwacji bez oceniania i próby natychmiastowej zmiany. To właśnie jest uważność – stan świadomej obecności w chwili obecnej. Wyobraź sobie, że jesteś obserwatorem przepływających chmur. Nie próbujesz ich zatrzymać, zmienić kształtu ani oceniać, czy są ładne, czy brzydkie. Po prostu widzisz, jak płyną po niebie. Podobnie jest z emocjami. Kiedy czujesz, że złość narasta, zamiast od razu reagować, zatrzymaj się na chwilę i skup się na oddechu. Poczuj, jak powietrze wchodzi i wychodzi z Twojego ciała. Zwróć uwagę na fizyczne odczucia – napięcie w mięśniach, szybsze bicie serca, ucisk w żołądku. Zanotuj te doznania bez oceniania. Akceptacja tych odczuć jako chwilowego stanu jest pierwszym krokiem do uspokojenia. Powtarzaj sobie: „Czuję złość, ale to tylko emocja. To nie definiuje mnie jako osoby. Mogę to przetrwać”.
Tolerancja na Dystres: Przetrwać Emocjonalne Tsunami
Tolerancja na dystres to kolejna niezwykle ważna umiejętność, która polega na uczeniu się, jak przetrwać trudne emocje bez uciekania się do impulsywnych i destrukcyjnych zachowań. Często, gdy doświadczamy silnej złości, czujemy silną potrzebę natychmiastowego jej rozładowania – poprzez wybuch, agresję, autoagresję lub inne szkodliwe działania. Tolerancja na dystres uczy nas, że możemy przetrwać te trudne chwile bez pogarszania sytuacji. Kiedy czujesz, że zaraz wybuchniesz, poszukaj alternatywnych sposobów radzenia sobie z napięciem. Stwórz listę “ratunkowych” aktywności, do których możesz sięgnąć w kryzysowej sytuacji. Może to być słuchanie ulubionej muzyki, gorąca kąpiel, aromaterapia, spacer na łonie natury, ćwiczenia relaksacyjne, rozmowa z przyjacielem lub cokolwiek innego, co odwróci Twoją uwagę i pozwoli Ci przetrwać przez trudny moment. Pamiętaj, że to tylko chwila, a emocje, nawet te najsilniejsze, zawsze przemijają.
Myśli Pod Kontrolą: Kwestionowanie Negatywnych Przekonań
Sposób, w jaki myślimy, ma ogromny wpływ na nasze emocje i zachowania. Osoby z BPD często mają utrwalone negatywne schematy myślowe, które działają jak filtry, przez które postrzegają świat. Schematy te są głęboko zakorzenionymi przekonaniami na temat siebie, innych i otaczającej rzeczywistości, które kształtują się we wczesnym dzieciństwie i wpływają na nasze reakcje emocjonalne.
Schematy takie jak „Jestem nieważny/a”, „Nikt mnie nie kocha”, „Zostanę porzucony/a”, „Świat jest niebezpieczny” mogą prowadzić do intensywnych reakcji emocjonalnych, w tym złości. Zidentyfikowanie tych schematów to pierwszy krok do zmiany.
Postaraj się zauważyć, jakie myśli i przekonania pojawiają się w Twojej głowie, gdy czujesz złość.
- Czy myślisz, że jesteś niewystarczająco dobry/a?
- Czy obawiasz się, że zostaniesz odrzucony/a?
- Czy jestem nieudacznikiem/nieudaczna?
- Czy jestem wadaliwy/a?
Następnie, spróbuj zakwestionować te myśli.
- Czy istnieją dowody, które potwierdzają Twoje przekonania?
- Czy istnieją inne, bardziej pozytywne interpretacje sytuacji? Na przykład, jeśli czujesz złość, gdy partner nie odpisuje na Twoją wiadomość, spróbuj pomyśleć, że może jest zajęty/a lub przechodzi przez trudny okres, zamiast od razu zakładać, że Cię ignoruje i nie zależy mu na Tobie.
- W jakie błędy poznawcze wchodzę i w czym one mi przeszkadzają?
- Zamiast poddawać się automatycznym negatywnym myślom, zadaj sobie pytanie:
- Jak inaczej mogę zinterpretować tę sytuację?.
- Biorąc pod uwagę wcześnieją anakizę, jak realnie może wyglądać dana sytuacja?
- Co by zrobił ktoś inny na moim miejscu, urealniając sytuację?
Asertywność: Wyrażanie Siebie z Szacunkiem
Asertywność to umiejętność wyrażania swoich potrzeb, uczuć i opinii w sposób bezpośredni, uczciwy i szanujący prawa innych osób. Oznacza to, że potrafisz bronić swoich granic, mówić „nie”, wyrażać swoje zdanie bez agresji i manipulacji. Ucząc się asertywności, możesz unikać wybuchów złości i konfliktów, ponieważ w bezpośredni sposób komunikujesz innym swoim stan emocjonalny i oczekiwania. Naucz się, jak komunikować swoje granice i potrzeby w sposób jasny i stanowczy, bez poczucia winy. Pamiętaj, że masz prawo do swoich uczuć i potrzeb, a wyrażanie ich w sposób asertywny jest kluczem do budowania zdrowych i satysfakcjonujących relacji. Zamiast wybuchnąć wściekłością i krzyczeć: „Zawsze mnie ignorujesz!”, spróbuj spokojnie powiedzieć: „Czuję się zraniony/a, gdy długo czekam na Twoją odpowiedź. Chciałbym/chciałabym, żebyś częściej się ze mną kontaktował/a, to dla mnie ważne”.
Przyczyny złości i wahania nastroju w BPD: perspektywa naukowa
Osoby z zaburzeniem osobowości borderline (BPD) doświadczają intensywnych i niestabilnych emocji, w tym częstej złości i nagłych wahań nastroju, co stanowi jedno z kluczowych kryteriów diagnostycznych tego zaburzenia. Zrozumienie naukowych podstaw tych objawów może pomóc w skuteczniejszym radzeniu sobie z nimi. Liczne badania neurobiologiczne, genetyczne i psychospołeczne rzucają światło na złożoną etiologię BPD i mechanizmy leżące u podstaw niestabilności emocjonalnej.
1. Neurobiologiczne Podłoże:
- Dysfunkcja układu limbicznego: Badania obrazowania mózgu wykazały, że osoby z BPD często wykazują zwiększoną aktywność w ciele migdałowatym (amygdala), strukturze mózgu odpowiedzialnej za przetwarzanie emocji, szczególnie strachu i złości (Herpertz et al., 2001). Jednocześnie obserwuje się zmniejszoną aktywność w korze przedczołowej (prefrontal cortex, PFC), która odpowiada za kontrolę impulsów i regulację emocjonalną. Ta nierównowaga między „emocjonalnym” ciałem migdałowatym a „kontrolującą” korą przedczołową utrudnia hamowanie negatywnych emocji, co prowadzi do wybuchów złości i wahań nastroju (Siever, 2008).
- Nieprawidłowości w systemie serotoninergicznym: Serotonina jest neuroprzekaźnikiem, który odgrywa ważną rolę w regulacji nastroju, impulsywności i agresji. Badania wykazały, że osoby z BPD mają często obniżony poziom serotoniny lub nieprawidłowości w funkcjonowaniu receptorów serotoninowych, co może przyczyniać się do zwiększonej impulsywności, agresji i niestabilności emocjonalnej (Soloff et al., 2000).
- Zaburzenia w osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA axis): Oś HPA to system hormonalny, który reguluje odpowiedź organizmu na stres. U osób z BPD często obserwuje się nadmierną aktywację osi HPA w odpowiedzi na stres, co prowadzi do nadmiernego wydzielania kortyzolu – hormonu stresu. Przewlekłe narażenie na wysoki poziom kortyzolu może uszkadzać komórki mózgowe i pogarszać regulację emocjonalną (Yehuda et al., 2006).
2. Genetyczne Predyspozycje:
- Dziedziczność: Badania bliźniąt wykazały, że BPD ma silny komponent genetyczny. Osoby, których bliscy krewni cierpią na BPD, są bardziej narażone na rozwój tego zaburzenia (Paris, 2010). Chociaż nie zidentyfikowano konkretnych genów odpowiedzialnych za BPD, uważa się, że wiele genów związanych z regulacją emocji, impulsywnością i agresją może przyczyniać się do zwiększonego ryzyka rozwoju BPD w połączeniu z negatywnymi doświadczeniami życiowymi.
3. Psychospołeczne Czynniki:
- Trauma w dzieciństwie: Traumatyczne doświadczenia w dzieciństwie, takie jak przemoc fizyczna, emocjonalna, wykorzystywanie seksualne czy zaniedbanie, są silnie związane z rozwojem BPD (Zanarini et al., 1997). Trauma może prowadzić do trwałej deregulacji emocjonalnej, zaburzeń przywiązania i negatywnych schematów myślowych, co z kolei zwiększa podatność na złość i wahania nastroju.
- Niewłaściwe środowisko rodzinne: Brak wsparcia emocjonalnego, krytyka, nadmierna kontrola i niestabilność w rodzinie mogą przyczyniać się do rozwoju BPD (Fruzzetti et al., 2005). Dzieci, które dorastają w tak niekorzystnych warunkach, często mają trudności z nauką regulacji emocji i rozwijaniem zdrowych relacji interpersonalnych.
- Teoria dysregulacji emocji Linehana: Marsha Linehan, twórczyni terapii dialektyczno-behawioralnej (DBT), zaproponowała model dysregulacji emocji, który tłumaczy, dlaczego osoby z BPD doświadczają tak intensywnych i niestabilnych emocji. Według Linehan, BPD rozwija się u osób, które mają wrodzoną podatność na emocjonalną wrażliwość i intensywność, a jednocześnie wychowują się w środowisku, które nie uczy ich skutecznych strategii regulacji emocji (Linehan, 1993).
Droga do Emocjonalnej Równowagi
Radzenie sobie ze złością w BPD to proces, który wymaga czasu, cierpliwości i zaangażowania. Nie oczekuj natychmiastowych rezultatów i nie zniechęcaj się, jeśli po drodze popełnisz błędy. Pamiętaj, że każdy mały krok, każda próba zastosowania nowej strategii, przybliża Cię do celu – odzyskania kontroli nad swoimi emocjami i prowadzenia bardziej satysfakcjonującego życia. Otaczaj się ludźmi, którzy Cię wspierają i rozumieją. Dziel się swoimi doświadczeniami, szukaj inspiracji i ucz się od innych. Bądź dla siebie łagodny i wyrozumiały. Pamiętaj, że zasługujesz na miłość, akceptację i szczęście. Zmiana jest możliwa i zaczyna się od jednego, małego kroku – od decyzji, że chcesz odzyskać kontrolę nad swoim życiem i zbudować przyszłość, w której emocje nie rządzą Tobą, lecz Ty nimi. Z każdym oddechem, każdym nowym dniem, każdą podjętą próbą, stajesz się silniejszy i bardziej odporny na burze emocji, dążąc ku spokojniejszemu jutru pełnemu harmonii i wewnętrznej równowagi.
Bibliografia:
- Fruzzetti, A. E., Shenk, C., & Hoffman, P. D. (2005). Family environment and the development of borderline personality disorder. Development and Psychopathology, 17(4), 1007-1030.
- Herpertz, S. C., Dietrich, T. M., Wenning, B., Krings, T., Erberich, S. G., Freese, R., … & Sass, H. (2001). Evidence of abnormal amygdala functioning in borderline personality disorder: a functional MRI study. Biological Psychiatry, 50(4), 292-298.
- Linehan, M. M. (1993). Cognitive-behavioral treatment of borderline personality disorder. Guilford Press.
- Paris, J. (2010). Personality disorders: A diagnostic and statistical manual of mental disorders, fifth edition perspective. Personality Disorders: Theory, Research, and Treatment, 1(3), 264.
- Siever, L. J. (2008). Neurobiology of aggression and violence. American Journal of Psychiatry, 165(4), 429-442.
- Soloff, P. H., Meltzer, C. C., Greer, P. J., Constantine, D., Kelly, T. M. (2000). A fenfluramine challenge study of borderline personality disorder. American Journal of Psychiatry, 157(10), 1747-1749
- Yehuda, R., Blair, D. E., Labinsky, E., Bierer, L. M., Schmeidler, J., Hulley, B., … & Siever, L. J. (2006). Effects of parental PTSD on cortisol and HNPA-axis activity in their adult offspring. Psychoneuroendocrinology, 32(4), 373-382.
- Zanarini, M. C., Gunderson, J. G., Najavits, L. M., Lenzenweger, M. F., & Spitzler, R. L. (1997). History of child abuse and adult borderline personality disorder. Comprehensive Psychiatry, 38(6), 381-387.
